Povez

Običaj da se osuđenome pred streljanje stavi povez preko očiju je skoro univerzalan. Mnogi veruju da je to human čin, u interesu osuđenog, jer on onda ne mora da „gleda smrti u oči“, a suočavanje sa smrću koja dolazi je – veruje se – posebno teško i traumatično iskustvo. Zato se misli i da osuđeni koji odbija povez pokazuje veliku hrabrost.

Ustvari, običaj povezivanja očiju ima sasvim drugo poreklo i njegova prvobitna svrha nije bila da zaštiti osuđenog nego, naprotiv – dželata.

Naime, u animističkim verovanjima, ali i u savremenim religijama ili bar u onom njihovom delu koji se svodi na praznoverice, postoji iskonski strah od mrtvaca, jer se misli da mrtvi – zapravo, „njihove“ duše, koje su besmrtne – mogu da se, na razne načine, svete živima. Mnogi današnji običaji vezani za sahranjivanje imaju svoje korene u tom iskonskom strahu i predstavljaju profilaktične mere kojima se živi štite od mrtvih. Oblačenje crnine i pokrivanje lica ožalošćenih velom imaju za cilj da onemoguće duši umrlog da prepozna učesnike sprovoda i tako spreče osvetu (u nekim nerazvijenim društvima, još uvek se primenjuju i drastičnije mere, kao što je običaj da ožalošćeni izgrebu lice noktima ili oštrim predmetom ili, ako su muškarci, da puste bradu). Iz istog razloga se pogrebne povorke i danas u mnogim mestima vraćaju sa groblja drugim putem od onoga kojim su došle, s ciljem da dezorijentišu pokojnikovu dušu.

Naročito opasnim se smatraju duše onih koji umru preranom ili nasilnom smrću, uključujući tu i izvršenje smrtne kazne, jer one – veruje se – imaju najviše razloga za osvetu. Otuda su izvršioci smrtne kazne u posebno opasnom položaju i jedan od načina da se zaštite jeste da osuđenome vežu oči kako njegova duša ne bi videla ko je izazvao njegovu smrt. Oči su u ovom kontekstu posebno važne jer se verovalo da je „sedište duše“ u očima („anime sedem esse in oculis“). Drugi način je da se sâm dželat maskira kako ga duša ubijenog ne bi prepoznala – zato je klasičan kostim dželata u srednjem veku uključivao kapuljaču koja u potpunosti pokriva lice. (Naravno, dželat je, pored sujevernog straha od osvete pogubljenog, imao i druge razloge da se krije – strah od osvete osuđenikove rodbine i pristalica, ali i želju da, zadržavajući anonimnost, izbegne društveni prezir i stigmu kojom su dželati bili žigosani.)

Povez preko očiju osuđenog je samo jedna mera kojom se izvršioci smrtne kazne ali i svi oni koji posmatraju pogubljenje štite od natprirodne osvete. U istu rubriku spadaju brojne druge magijske radnje koje učesnici i posmatrači preduzimaju prilikom javnih pogubljenja osuđenika na smrt. A što se osuđenog tiče, vezivanje očiju nimalo ne olakšava njegov položaj – naprotiv, ono uzrokuje prostornu dezorijentaciju i tako uvećava strah od, sada nevidljive, opasnosti.

1941. streljanje šesnaest Partizana i jednog nemačkog vojnika, Josef Schulz, u Smederevskoj Palanci